Летен ритуал на неспособноста: Кој ја пали Македонија секое лето?

Сезоната на пожари, сезона на дежа ви

Со предвидливост на годишните времиња, во Македонија пристигна уште едно лето, а со него и неизбежниот, речиси ритуален придружник – црвениот аларм на Центарот за управување со кризи (ЦУК). Дневните билтени, кои веќе станаа дел од летниот фолклор, рутински известуваат за десетици пожари на отворен простор, од кои неколку секогаш остануваат активни, како тлеечки потсетници за нашата колективна немоќ.Насловите како „Осум пожари на отворено, од кои четири сѐ уште активни“ веќе не предизвикуваат шок, туку заморна резигнација.

Секако, високите температури, сувиот воздух и отсуството на врнежи создаваат совршени услови за огнената стихија да го покаже својот најразорен лик. Но, да се обвинува само времето за пеплосаните шуми, уништените имоти и загрозените животи е исто како да се обвинува водата за поплава предизвикана од неисчистени речни корита. Летните пожари во Македонија одамна не се само природна непогода; тие се годишен симптом на длабока системска болест, дијагноза на една држава која е институционално запалива, хронично неподготвена и склона кон барање на виновници на најапсурдните можни места.

Оваа анализа ќе навлезе под површината на дневните извештаи за да ги истражи вистинските причинители на овој летен пекол. Ќе ги идентификуваме главните виновници – од несовесниот поединец до неспособниот систем – и ќе понудиме преглед на можните решенија кои, доколку постои политичка волја, би можеле да го прекинат овој маѓепсан круг на уништување. Затоа што секое лето, додека пламените јазици голтаат хектари шума, ние всушност сме сведоци на согорувањето на нашата сопствена одговорност.

Вообичаените осомничени – Човекот, небрежноста и кравата

Кога се бараат причините за пожарите во Македонија, истрагата неизбежно води кон еден главен осомничен – човекот. Статистиките се немилосрдни и јасни: огромното мнозинство од пожарите на отворено, дури и до 80% од случаите, се предизвикани од човечки фактор, било да е тоа од небрежност или со намера.

Несовесноста како национален спорт: Една од најразорните и најтврдокорни навики е палењето на стрништата по жетвата. Иако со закон е забрането и се предвидени казни, оваа практика продолжува да биде масовна појава. Земјоделците, во обид да ги „исчистат“ нивите на полесен начин, не само што ја осиромашуваат почвата уништувајќи хранливи материи, туку и редовно предизвикуваат пожари кои лесно излегуваат од контрола и се шират кон околните шуми и имоти. Покрај ова, тука е и цела лепеза на други форми на невнимание: фрлена неизгасната цигара, оставено стакло кое делува како лупа, неконтролирано палење оган за скара на несоодветни места или палење на депонии и ѓубришта кои со денови тлеат и претставуваат еколошки и безбедносен ризик.

Пироманството и сомнежот: Покрај ненамерните пожари, секоја година се зголемува и сомнежот дека голем дел од нив се намерно подметнати.[8] Мотивите можат да бидат различни – од расчистување на терен за дивоградби, преку одмазда, до чисто пироманство. Брзото ширење на пожарите на повеќе локации истовремено често укажува на координирана акција, но откривањето и санкционирањето на сторителите останува реткост, што само дополнително ги охрабрува.

Апсурдот како официјална политика – Виновна е стоката!: И токму кога човек ќе помисли дека дебатата за вината ќе се фокусира на овие реални проблеми, на сцена стапува политичкиот спин во својата најбизарна форма. Во еден незаборавен настап, премиерот Христијан Мицкоски понуди оригинална теорија за причините за пожарите: виновна е стоката, поточно, недостатокот на истата.

„Немаме стока по планините да ја пасе тревата и затоа ни е тревата бујна, а сега ќе се исуши… и ќе почнат пожарите“.

Оваа изјава е повеќе од комична анегдота; таа е совршена илустрација за начинот на кој политичките елити ја избегнуваат одговорноста. Наместо да се зборува за нефункционалните противпожарни авиони, за недостигот на пожарникари или за неспроведувањето на законите, вината се префрла на овците и кравите кои не си ја завршиле работата. Овој „сточарски детерминизам“ е класичен контраспин кој ја дефокусира јавноста од системската неспособност и ја насочува кон една псевдо-причина која звучи народски и едноставно. Тоа е обид да се каже: „Не сме виновни ние што системот не функционира, виновна е природата (и стоката) што не соработува“. Додека светот инвестира во сателитски мониторинг и модерни технологии, ние се чини дека се надеваме на зголемување на сточниот фонд како врвна превентивна мерка.

Системска запаливост – Држава која кубури со канти и пилоти

Ако човечкиот фактор е искрата, тогаш системската негрижа и институционалната руина се сувата вегетација што овозможува таа искра да се претвори во огнена стихија. Секое лето, пожарите брутално ја разоткриваат целата неспособност на државниот апарат да се справи со предвидливи кризи. Проблемите се хронични, повеќеслојни и со години игнорирани.

Херои со празни раце: Во првите борбени редови секогаш се пожарникарите – луѓе кои со натчовечки напори и често со гола храброст се борат со огнот. Но, зад херојството се крие една тажна реалност: хроничен недостиг на кадар и застарена опрема. Според анализите, на противпожарните единици во земјава им недостасуваат стотици пожарникари за да го достигнат законскиот минимум, а просечната старост на возилата со кои располагаат е речиси 30 години. Додека пожарите стануваат сè поинтензивни поради климатските промени, оние кои треба да се борат со нив се сè помалубројни и полошо опремени.

Сагата за „Ер Тракторите“ – Трагикомедија на небото: Највидливиот и најсрамниот симбол на системската негрижа е состојбата со противпожарните авиони. Македонија поседува три авиони од типот „Ер Трактор“, но нивната операциона способност е постојана тема на бирократски апсурди и политички препукувања.Секое лето се соочуваме со истата приказна: авионите се или на сервис, или нема кој да ги вози.

Проблемот со пилотите е особено гротескен. Државата со години не успева да обучи нов кадар, па е принудена да се потпира на истите двајца пилоти кои веќе се пензионирани и кои секоја година се ангажираат со привремени договори на дело.Оваа зависност од ветерани-пилоти, иако тие се несомнени херои, е доказ за целосно отсуство на долгорочно планирање. Секоја пролет започнуваат бирократски преговори и натегања со владата за нивно повторно ангажирање, додека пожарите веќе почнуваат да пламтат. Оваа година, ситуацијата кулминираше со изјавата на директорот на ЦУК дека во еден момент ниту еден од трите авиони не е во функција, бидејќи освен проблемот со пилотите, еден авион е на редовен сервис во странство. Државата која се потпира на пензионери за да ја спасува од воздушен напад на оган е држава која одамна капитулирала пред сопствената неспособност.

Институционален хаос и неискористени ресурси: Проблемот не е само во недостатокот на опрема, туку и во лошата координација и неискористеноста на постоечките ресурси. Извештајот на Државниот завод за ревизија јасно констатира дека воспоставениот систем за управување со кризи не обезбедува ефикасно справување со пожарите. Постојат повеќе институции со поделени надлежности – ЦУК, Дирекцијата за заштита и спасување (ДЗС), ЈП „Национални шуми“, локалните противпожарни единици – но нивната соработка на терен често е проблематична. Врвот на апсурдот е податокот дека ДЗС набавила модерна опрема, како термални камери и изолациски апарати, но таа со години стои складирана во магацини наместо да биде распределена на теренските единици на кои им е најпотребна. Ова е слика на систем кој не само што е сиромашен, туку е и неспособен да го искористи и она малку што го има.

Од гаснење пожари кон гаснење на причините – Патоказ за превенција

Додека хеликоптерите кружат над опожарените предели, а политичарите даваат изјави за пожртвуваноста на пожарникарите, вистинското прашање останува да лебди во чадот: Како да се спречи следното лето да не биде реприза на ова? Одговорот не лежи во повеќе импровизации, туку во сеопфатна, долгорочна и доследно спроведена стратегија за превенција. Заштитата од пожари е комплексна активност која бара единствен систем на мерки од нормативна, организациска, економска и техничка природа.

1. Едукација и казнување – Промена на менталниот склоп:Бидејќи човекот е главниот причинител, првиот чекор мора да биде насочен кон промена на однесувањето.
   • Агресивни кампањи за подигање на јавната свест: Неопходни се континуирани, а не само сезонски, едукативни кампањи кои на сликовит начин ќе ги прикажат катастрофалните последици од палењето стрништа, фрлањето отпушоци и оставањето оган на отворено. Овие кампањи треба да бидат насочени кон специфични целни групи, особено кон земјоделците.
   • Нулта толеранција и ригорозни казни: Законите кои го забрануваат палењето на отворено мора да се спроведуваат без исклучок. Глобите мора да бидат високи и наплатата ефикасна, за да дејствуваат како вистинско одвраќање.[6] Потребно е зајакнување на капацитетите на инспекциските служби и полицијата за откривање и санкционирање на прекршителите.
2. Инвестирање во луѓе и опрема – Градење на отпорен систем:Државата мора да престане да ја третира противпожарната заштита како трошок и да почне да ја гледа како инвестиција во националната безбедност.
   • Итна модернизација и пополнување на противпожарните единици: Неопходно е итно распишување на конкурси за вработување на нови пожарникари за да се достигне барем законскиот минимум, како и изготвување на повеќегодишен план за набавка на современи возила и лична заштитна опрема. Буџетите на локалните самоуправи мора да предвидат значително поголеми средства за оваа намена.
   • Долгорочно решение за воздушните капацитети: Сагата со пензионираните пилоти мора да заврши. Државата мора да инвестира во обука на нова генерација пилоти за „Ер Тракторите“ и да обезбеди редовно и навремено сервисирање на летала. Разгледување на можноста за набавка на нови, посовремени летала или склучување на долгорочни договори за одржување е неопходност, а не луксуз.
   • Воспоставување на интегриран систем за рано предупредување: Постојат иницијативи како Македонскиот информативен систем за шумски пожари (MKFFIS), кој користи современи алатки за прогнозирање на ризикот од пожари. Овие системи мора да бидат целосно операционализирани и нивните податоци да се користат од сите надлежни институции за навремено планирање и распоредување на силите.
3. Одговорно управување со шумите и природата:Превенцијата не се случува само во канцелариите, туку и на терен.
   • Чистење на шумите и изградба на противпожарни појаси: ЈП „Национални шуми“ и локалните самоуправи мораат активно да работат на чистење на шумското тло од сува вегетација, особено во ризичните подрачја, и да градат и одржуваат противпожарни патишта и појаси кои ќе го спречат брзото ширење на огнот.
   • Одржливо сточарство и земјоделство: Наместо да се жалиме за недостатокот на стока, државата може да поттикнува одржливи модели на сточарство кои вклучуваат пасење во контролирани зони, што навистина може да помогне во намалување на запаливата биомаса.

На крајот, битката со пожарите не се добива во август, туку во текот на целата година. Таа бара визија, планирање, инвестиции и, пред сè, политичка волја да се стави крај на децениската негрижа. Сè додека тоа не се случи, секое лето ќе бидеме сведоци на истиот трагичен ритуал, каде единствените кои навистина се борат се храбрите пожарникари и совесните граѓани, додека системот кој треба да ги поддржи останува само нем набљудувач на сопствениот колапс. Време е да престанеме да ги броиме пожарите и да почнеме да ги броиме спроведените реформи.