Чадот од пожари не е „обичен смог“. Новите пресметки покажуваат драматично потценет ризик

Чадот од шумските пожари не е ист како градскиот смог: Нови процени откриваат речиси петнаесеткратно потценета смртност од PM2.5

Чадот од шумските пожари не е „обичен смог“ – тоа е опасна хемиска супа што брзо навлегува во белите дробови и крвотокот. Новите податоци покажуваат дека го потценуваме ризикот речиси петнаесеткратно, додека жртвите остануваат невидливи зад маглата.

Кога шумата гори, воздухот не е само задимена завеса. Во него се ослободуваат милијарди микрочестички PM2.5 (со дијаметар помал од 2,5 μm) и реактивни гасови што продираат длабоко во белите дробови и можат да предизвикаат системски воспаленија, нарушувања на срцевиот ритам и акутни респираторни напади. Ново европско пресметување покажува дека лошо ги проценуваме последиците: краткотрајната изложеност на PM2.5 од пожари била потценета за приближно 93% – преведено во човечки животи, наместо десетици, станува збор за стотици смртни случаи годишно.

Што точно открива новото пресметување

Анализирани се податоци за сезоните на пожари од 2004 до 2022 година и проценето е дека во Европа просечно околу 535 лица годишно починале поради краткотрајни епизоди на силен чад. Со стандардни модели, кои претпоставуваат дека PM2.5 од сообраќај или домашно греење е еднакво опасен како оној од шумски огнови, резултатот би бил едвај околу 38 смртни случаи годишно. Разликата е огромна и алармантна: честичките од пожари се поразорни отколку што мислевме.

Ова укажува дека досегашните здравствени процени не ја фаќаат реалната токсичност на чадот од пожари, ниту пак ја пресметуваат неговата епизодна природа – кратки, но екстремни пикови кои ги „скокнуваме“ ако гледаме само годишни просеци.

Зошто чадот од пожари е поопасен од „стандардниот“ PM2.5

• Хемиски состав: Во пожарите се испуштаат голем дел вторични органски аеросоли, полициклични ароматични јаглеводороди и траги од метали од пепелта – коктел со висок оксидативен потенцијал кој иницира воспалителни процеси.
• „Стареење“ на чадот: Додека облакот патува, се врзува со озон и азотни оксиди и создава уште поиритантни соединенија. Токсичноста не опаѓа веднаш; напротив, често расте со времето.
• Епизоди со врвни концентрации: За неколку часа концентрациите можат да скокнат повеќекратно над вообичаените урбани нивоа – токму тие пикови го носат најголемиот ризик.
• Синергија со топлотни бранови: Високите температури ја засилуваат реактивноста на аеросолите и го оптоваруваат кардиореспираторниот систем.

Кој е најранлив – и зошто ова е јавноздравствен проблем, не само „еко-тема“

Деца, бремени жени, лица со астма, ХОББ, срцеви заболувања, но и работници на отворено се најризични при чадни епизоди. Симптомите не се само кашлица и печење во очи: се бележат повеќе посети во итна помош, аритмии, влошувања на хронични болести, па и зголемена смртност во следните денови. Иако епизодите се „кратки“, нивниот удар по здравјето е силен и мерлив.

Како да се заштитите за време на чадни денови

• Следете локални предупредувања за квалитет на воздухот и избегнувајте активности на отворено при високи индекси.
• Носете FFP2/FFP3 маска (или еквивалент N95) ако мора да сте надвор; хируршките маски не филтрираат PM2.5 доволно ефикасно.
• Останете внатре со затворени прозорци и користете прочистувачи со HEPA-филтер; одржувајте „чиста соба“ (просторија со прочистувач кој работи континуирано).
• Подобрете филтрација во климатизација (MERV 13+ каде е изводливо) и проверете ги заптивките околу прозорци и врати.
• Во автомобил активирајте рециркулација и уверете се дека кабинскиот филтер е со висок степен на филтрација.
• Хидратација и терапија: Следете ги редовните лекови; лицата со хронични заболувања нека имаат план со својот матичен лекар.

Што треба да направат градовите и институциите

• Попрецизни модели и предупредувања што ги разликуваат изворите на PM2.5 и ги фаќаат кратките, екстремни пикови.
• Јавни засолништа со чист воздух (школи, библиотеки, спортски сали) опремени со HEPA-филтрација за време на чадни денови.
• Протоколи за настани со чад: препораки за работни услови на отворено, училишен распоред, спортски настани.
• Гранична соработка и размена на податоци – чадот не познава граници.
• Превенција на пожари: управување со горивен материјал, рано откривање, образование и контрола на ризични активности во сушни периоди.

Поуката зад бројките

Ако со „стандардна“ сметка гледаме само неколку десетици загубени животи, ќе реагираме млако. Кога ќе ја видиме вистинската димензија – стотици жртви годишно само од кратки епизоди – станува јасно дека чадот од пожари е здравствен приоритет. Прецизните алатки, навремените предупредувања и филтрацијата не се луксуз, туку мерки што директно спасуваат животи.