Данокот „Самачко блаженство“: Скромен предлог од влада на која ѝ се брза

Вовед: Фискална политика од заборавен век

Во големиот театар на модерната европска политика, каде владите се борат со сложената кореографија на дигиталната трансформација, транзицијата кон зелена енергија и геополитичкото престројување, соопштението од Скопје одекна со заглушувачки удар на паднат реквизит. На еден обичен ден, на дебата за тема од вистински национален интерес, премиерот на Северна Македонија, Христијан Мицкоски, откри политичка идеја толку длабоко анахрона што изгледаше помалку како фискална стратегија за 21-от век, а повеќе како историска реконструкција. Владата, изјави тој со сериозен израз на лицето, „сериозно размислува“ за воведување дополнителни даноци за своите невенчани граѓани.

Веста одекна низ македонскиот медиумски пејзаж, кој колективно трепна во неверување. Насловите се пишуваа сами од себе, секој од нив варијација на тема вчудовиденост: „Мицкоски шокира“. За еден краток момент, нацијата беше обединета во заедничко чувство на временска дислокација, како да е отворен правлив, кожено-подврзан том на заборавени закони и еден од неговите најчудни членови прелетал на светлата, немилосрдна виделина на денешницата.

Како што еден коментатор соодветно рече: „Алармот, конечно, свирна!“. Но, алармот не беше за демографскиот пад што премиерот го наведе како свое оправдување; беше за збунувачката природа на предложениот лек: данок за невенчаните. Ова не беше претставено како непромислена изјава или лет на реторичка фантазија. Беше изнесено од владина платформа, за време на формална дебата за „Демографските трендови, предизвици и можни решенија“, што му даде мрачна тежина на официјално размислување. Предлогот веднаш отвори низа прашања, од кои не помалку важно беше дали владата вистински сака да ги законодавно регулира личните животни избори или едноставно се впушта во форма на политички перформанс.

Чинот на објавување на таква политика, контроверзна и архаична во еднаква мера, гарантира медиумска бура, ефикасно доминирајќи го циклусот на вести со нула политички или финансиски трошоци. Тоа е класичен маневар од прирачникот за културни војни: создади спектакл, сигнализирај конзервативна доблест и одвлечи го вниманието од далеку посложените и тешко решливи проблеми на државата, како што се самата економска стагнација и институционалното пропаѓање што ги тера младите да емигрираат.

Овој извештај ќе преземе сеопфатна анализа на овој зачудувачки предлог. Ќе ја дисецира анатомијата на соопштението, ставајќи го во неговиот идеолошки контекст. Ќе ја проследи долгата и сомнителна глобална историја на „данокот за самци“, откривајќи го неговото проблематично потекло од античкиот Рим до авторитарните режими на 20-от век. Ќе ја разоткрие погрешната социо-економска логика што лежи во основата на идејата, тврдејќи дека таа е казнен плацебо за системска болест. Конечно, ќе го стави предлогот на судење, испитувајќи ја неговата длабока некомпатибилност со основните принципи на домашното и меѓународното право за човекови права. Бидејќи она што „сериозно се размислува“ во Скопје е повеќе од данок; тоа е тест за демократската зрелост на нацијата, предизвик за нејзините правни темели и огледало што одразува одредена визија за улогата на државата во приватниот живот на нејзините граѓани.

Поглавје 1: Државата како стројник: Анатомија на едно соопштение

За да се разбере предложениот данок за невенчаните, прво мора да се дисецира јазикот што се користи за негово воведување. Соопштението на премиерот не беше едноставна фискална изјава; тоа беше внимателно конструиран наратив, дел од политичка реторика дизајнирана да врами присилна политика како неопходен чин на национално спасение. Самиот амбиент беше стратешки: дебата организирана од владата за демографија, тема што се позајмува на јазикот на криза и итни мерки.

Јадрото на аргументот се засноваше на алармизам. „Додека некои држави ја забележуваат како тренд, кај нас се смета како аларм“, изјави Мицкоски, веднаш издигнувајќи го паневропскиот социјален феномен во единствена национална вонредна состојба која бара вонредна интервенција. Оваа реторика на криза е класична политичка алатка што се користи за да се заобиколи нијансираната дебата и да се оправдаат политиките што инаку би се сметале за неприфатливи. Кога куќата е во пламен, не се расправа за методите што се користат за гаснење на пламенот.

Откако го воспостави „алармот“, премиерот потоа го артикулираше посакуваниот исход на владата, и притоа, ја откри длабоко идеолошката природа на проектот. Целта, објасни тој, е да се надмине едноставната семејна единица кон попродуктивна. „Се надевам министерке Јаневска дека оваа година во читанките нема да биде јас, мама и тато, туку ќе биде јас, мама, тато, бато и дада“. Оваа навидум безопасна реченица е, всушност, идеолошкото срце на проблемот. Таа пропишува специфичен, државно санкциониран модел на семејство: традиционалното нуклеарно семејство со повеќе деца. Не станува збор само за зголемување на наталитетот апстрактно; станува збор за промовирање на одредена социјална структура. Во оваа визија, нема место за самохрани семејства, парови без деца, ЛГБТК+ семејства или поединци кои, од мноштво лични, економски или социјални причини, избираат да не се венчаат или да немаат деца. Државата, преку својата образовна и фискална политика, би станала главен промотор на овој единствен идеал.

Овој проект на социјален инженеринг беше завиткан во фурнир на интелектуализам и морална сериозност. Премиерот го цитираше францускиот филозоф Едгар Морен — „Демографијата не е судбина, туку огледало“ — за да ѝ даде филозофска тежина на она што, во својата суштина, е казнена мерка. Тој дополнително ја освети мисијата изјавувајќи: „Нема ништо посвето од животот“, поврзувајќи ја фискалната политика директно со морална крстоносна војна. Ова врамување открива поглед на светот каде интересот на државата за демографската статистика го надминува правото на поединецот на самоопределување. Владата не предлага да создаде услови каде граѓаните би можеле слободно да изберат да се венчаат и да имаат повеќе деца — на пример, преку подобри работни места, повисоки плати, достапно домување или доверливи институции. Наместо тоа, таа „сериозно размислува“ да го искористи даночниот законик како стап за да ги казни оние што не се усогласуваат со нејзиниот префериран начин на живот.

Ова претставува фундаментална промена во односот меѓу државата и граѓанинот. Државата повеќе не е неутрален арбитер или снабдувач на јавни добра; таа е активен учесник во најприватните одлуки, морален чувар со моќ да го оданочува неусогласувањето. Политиката не е вистински за демографија; таа е за контрола. Тоа е обид да се инженерира специфичен социјален исход со казнување на отстапувањето, јасен израз на нелиберален импулс каде колективот (како што го дефинира државата) има предност пред поединецот.

Поглавје 2: Кратка и сомнителна историја на оданочувањето на самците

Идејата за данок за самци, која на многумина во Северна Македонија им се чинеше како бизарна новост, е всушност политички зомби што се повторува, идеја што е испробана, неуспешна и реанимирана низ векови и континенти. Нејзината историја не е приказна за успешна социјална политика, туку каталог на фискален очај, морална паника и, што е највознемирувачко, авторитарна принуда. Да се разбере македонскиот предлог значи да се разбере неговото извалкано потекло.

Историски преглед на „Данокот за самци“

Антички Рим (9 г. н.е.)

• Наведена цел: Поттикнување на брак и прокреација меѓу елитата.
• Вистинска мотивација: Зачувување на потеклото и моќта на владејачката класа.
• Исход и наследство: Воспоставен како дел од законот Lex Papia Poppaea, со што е создаден преседан за државна интервенција во брачниот статус.

---

Отоманска Империја (15-ти век)

• Наведена цел: Фискална администрација.
• Вистинска мотивација: Собирање приходи како дел од сложен даночен систем (Resm-i mücerred).
• Исход и наследство: Предизвикал миграција на невенчани мажи со цел да го избегнат данокот.

---

Англија (1695-1706)

• Наведена цел: Адресирање на падот на стапката на бракови.
• Вистинска мотивација: Првенствено, собирање средства за војната против Франција.
• Исход и наследство: Законот бил сложен, неефикасен, собрал малку приходи и на крајот бил укинат.

---

Монтана, САД (1921-1922)

• Наведена цел: Принудување на самците финансиски да придонесуваат во „фонд за вдовици“.
• Вистинска мотивација: Морална паника поради „деликвентни“ самци кои ги избегнувале општествените обврски.
• Исход и наследство: Данокот од 3 долари бил прогласен за неуставен по само 10 месеци поради полова дискриминација.

---

Фашистичка Италија (1927-1943)

• Наведена цел: Водење „демографска битка“ за зголемување на италијанското население.
• Вистинска мотивација: Националистички и расен експанзионизам, како и собирање приходи.
• Исход и наследство: Даночните стапки за самците речиси се удвоиле; законот бил укинат со падот на Мусолини.

---

Советски Сојуз (1941-1990-ти)

• Наведена цел: Зголемување на наталитетот и финансирање државна поддршка за мајките.
• Вистинска мотивација: Спроведување на комунистичка наталистичка политика и државна контрола врз планирањето на семејството.
• Исход и наследство: Бил дел од поширок данок за бездетност, кој важел за невенчани мажи и жени, како и за парови без деца.

---

Северна Македонија (предлог од 2024 г.)

• Наведена цел: Борба против демографскиот пад и поттикнување брак.
• Вистинска мотивација: Политичко сигнализирање и обид за националистички социјален инженеринг.
• Исход и наследство: Предлогот наиде на шок и критики; легалноста и ефикасноста се оценети како крајно сомнителни.

Поглавје 3: Погрешната логика: Може ли со данок да се создаде нација?

Освен неговата вознемирувачка историја, предлогот за данок за невенчаните е изграден врз основа на длабоко погрешна социо-економска логика. Тој претставува класичен случај на влада која погрешно дијагностицира сложена болест и пропишува едноставен, казнен и на крајот штетен плацебо. Демографските предизвици со кои се соочува Северна Македонија — стареење на населението, ниски стапки на наталитет и, што е најкритично, масовна емиграција — се реални и сериозни. Сепак, тие не се резултат на ненадејна колективна аверзија кон бракот. Тие се симптоми на длабоки, структурни проблеми кои казнениот данок не може да се надева дека ќе ги реши, а може и да ги влоши.

Самиот премиер идентификуваше клучен двигател на демографскиот „аларм“ кога истакна дека „младите се во потрага по подобар живот надвор од границите“. Ова е суштината на проблемот. Младите Македонци не си заминуваат затоа што се патолошки самци; тие си заминуваат поради недостаток на економски можности, ниски плати, ендемска корупција, криза на доверба во јавните институции и перцепцијата дека подобра иднина лежи на друго место. Да се принудат да плаќаат данок затоа што не се во брак не прави апсолутно ништо за да се решат овие основни причини. Тоа е како да се обидувате да поправите покрив што прокиснува со казнување на станарите затоа што се навлажниле.

Поглавје 4: Предлогот на судење: Судир со основните права

Доколку владата на Северна Македонија премине од „сериозно разгледување“ и се обиде да донесе закон за данок на своите невенчани граѓани, таа веднаш ќе се најде на патека на судир со застрашувачки ѕид од домашното и меѓународното право. Таквата политика не е само лошо советувана и историски извалкана; таа е, според секоја разумна правна интерпретација, флагрантно кршење на основните човекови права. Предлогот би бил оспорен пред судовите во Скопје и, на крајот, пред Европскиот суд за човекови права во Стразбур.

Погледот од Стразбур и Брисел

Како членка на Советот на Европа и потписничка на Европската конвенција за човекови права (ЕКЧП), Северна Македонија е обврзана со нејзините одредби и огромниот корпус на јуриспруденција што ги толкува. Данокот заснован на брачен статус директно би засегнал неколку членови од Конвенцијата. Најочигледното кршење би било на Член 14 (Забрана на дискриминација), во врска со Член 8 (Право на почитување на приватниот и семејниот живот) и Член 1 од Протоколот бр. 1 (Заштита на сопственоста). Членот 14 не е самостојно право; тој забранува дискриминација во уживањето на другите права и слободи утврдени во Конвенцијата. Данокот за невенчаните создава јасна разлика во третманот врз основа на „статус“ — во овој случај, брачен статус. За да биде законски, овој различен третман би требало да биде објективно и разумно оправдан, следејќи легитимна цел преку пропорционални средства. Иако владата може да тврди дека справувањето со демографскиот пад е „легитимна цел“, многу е малку веројатно дека Европскиот суд би нашол дека казнениот данок за група поединци е „пропорционално средство“.

Домашното правно бојно поле

Првата линија на одбрана против таков закон би била во самата Северна Македонија. Земјата поседува жив и софистициран граѓански сектор, со бројни организации посветени на заштита на човековите права и владеењето на правото. Овие групи имаат долга историја на правно застапување, јавни кампањи и стратешко парничење.

На чело би бил Хелсиншкиот комитет за човекови права на Република Северна Македонија. Основан во 1994 година, Комитетот е еден од најстарите и најпочитуваните чувари на човековите права во земјата. Неговиот мандат вклучува следење на состојбата со човековите права, обезбедување бесплатна правна помош на граѓаните чии права биле повредени и водење случаи пред домашните судови и меѓународните тела како ЕКЧП. Поединец кој се соочува со дискриминаторски данок би бил учебникарски случај за правниот тим на Комитетот.

Работејќи заедно, и често во коалиција со, Хелсиншкиот комитет е Мрежата за заштита од дискриминација. Ова не е единствен ентитет, туку моќна коалиција на водечки невладини организации, вклучувајќи го Хелсиншкиот комитет, ХЕРА, ХОПС и други, специјално создадена за борба против дискриминацијата преку правна и застапувачка работа. Мрежата има историја на предизвикување на владата, на пример, со јавно реагирање на политизацијата на државната Комисија за заштита од дискриминација, демонстрирајќи ја својата подготвеност да ги повика на одговорност државните институции. Експертизата на Мрежата во антидискриминациското право ја прави застрашувачки противник, способен да покрене добро координирани правни предизвици и кампањи за подигање на јавната свест.

Заклучок: Повеќе фарса отколку фискалност, повеќе паника отколку политика

Во својата семенска новела од 1915 година, Преобразба, Франц Кафка ја раскажува приказната за Грегор Самса, патувачки трговец кој едно утро се буди и открива дека необјасниво се претворил во „монструозна гадинка“. Неговото сопствено семејство, згрозено и оптоварено, го изолира додека тој не овене. Можеби нема попогодна метафора за предлогот на македонската влада да ги оданочи своите невенчани граѓани. Тоа е политика која, во својата паника поради демографските бројки, се заканува со политичка метаморфоза, претворајќи ја државата од заштитник на правата во нешто гротескно и присилно — ентитет кој ги гледа сопствените граѓани не како поединци на кои треба да им се служи, туку како демографски единици со кои треба да се управува, и, ако не успеат да се усогласат, да бидат отуѓени и казнети.

Како што покажа оваа анализа, „данокот за самачко блаженство“ е политика банкротирана на секое замисливо ниво. Таа е историски извалкана, црпејќи го своето потекло од долга и неславна традиција што кулминира со пронаталистичките опсесии на фашистите и комунистите од 20-от век. Таа е економски неписмена, нудејќи казнена и регресивна казна за проблем — масовна емиграција и економска несигурност — што не прави ништо за да го реши, а може и да го влоши. И таа е правно неодбранлива, стоејќи во флагрантно кршење на основните права на приватност, сопственост и недискриминација вградени во Европската конвенција за човекови права и македонскиот устав.

Вистинскиот „аларм“ за кој зборуваше премиерот не е бројот на лулки во земјата, туку фактот што една влада во модерна, 21-вековна Европа може „сериозно да размислува“ да посегне по алатка од најавторитарните поглавја од минатото. Тоа е симптом на подлабока политичка малаксаност, сиромаштија на имагинацијата што ја гледа принудата како замена за создавање можности.

Иронично, веднаш преку јужната граница се наоѓа грчко приморско одморалиште по име Метаморфозис, место познато по своите песочни плажи и борови шуми, дестинација која привлекува луѓе со своето ветување за подобро искуство. Можеби ако владата во Скопје е навистина заинтересирана за национална метаморфоза, таа не треба да гледа во правливите прирачници на пропаднати држави и заборавени империи, туку во едноставниот принцип да се направи место каде што луѓето всушност сакаат да бидат. Ниту еден данок, колку и да е казнен, не може да изгради иднина. Само надежта може да го стори тоа. А надежта не е оданочлива стока.