Гори и исчезнува, вака изгледа Македонија по 134.000 хектари пепел: Шумски пожари во Македонија (2020–2025)

Во последниве пет години, Македонија не ја тресе само летна жештина – туку вистинска огнена пустош. Шумските пожари го преполовија зеленилото на државата, оставајќи зад себе црна мапа на уништени региони, скриени криминални шеми и молк од институциите. Од Малешевијата до Мариово, државата изгледа како да поминала војна – без куршум, но со запалка.

Обем на пожарите и трендови (2020–2024)

Во изминатите пет години, шумските пожари во Северна Македонија нанеле значителна штета врз шумскиот фонд и природните ресурси. Вкупно од 2020 до 2024 година се опожарени околу 134.314 хектари шума низ државата. Особено катастрофална беше 2024 година, кога изгореа околу 95.214 ха шуми само во таа година – што е 36% од сите изгорени шуми на Западен Балкан за 2024. За споредба, во целиот период 2014–2023 во Македонија биле опожарени приближно 100.000 ха шума (просечно 10.000 ха годишно), што значи дека 2024 сама по себе речиси го надмина збирот од претходните десет години. Во таа рекордна година, изгореле околу 3,6% од територијата на државата – алармантен податок што ја отсликува сериозноста на проблемот.

По релативно мирната 2020 година, во која изгореле околу 1.234 ха шума, следната 2021 година донесе драматичен пораст на пожарите. Во 2021 се евидентирани 204 шумски пожари што уништиле околу 12.350 ха шума – дури десет пати поголема површина отколку во 2020. Тоа ја прави 2021 една од најтешките години (до тогаш) според опожарена шума, надмината дотогаш само од 2019 (кога изгореле ~29.807 ха). Пожарите во 2021 беа толку интензивни што Владата прогласи кризна состојба и во гаснењето беа вклучени преку 6.600 луѓе, со меѓународна помош во текот на август.

2022 и 2023 година поминаа со значително помал обем на пожари. Според податоците на ЈП „Национални шуми“, во првите осум месеци од 2022 година биле регистрирани 69 пожари со околу 733 ха опожарена шума (што укажува дека целогодишно изгорената површина била под 1.000 ха). Слично и 2023 година беше релативно помирна, со само спорадични пожари – иако бројот на пожари на отворено (вклучувајќи ги и нес шумските пожари) бил над 770 во текот на јули 2024, што укажува на зголемен ризик во сушните сезони. Во овие две години изгорената шумска површина се проценува на неколку стотици до илјада хектари годишно, што е мало во споредба со екстремните сезони.

Наглиот скок повторно дојде во 2024 година, кога пожари беснееја низ повеќе региони во екстремно топлото лето. Опожарени беа над 94.000 ха шума во 126 пожари – површина речиси колку целокупно изгорената шума во претходните 10 години заедно. Ова ја вброи Македонија на врвот во регионот според загубена шума, веднаш зад Босна и Херцеговина, која има нешто поголема опожарена површина во последните години.

Опожарена шумска површина по години (во илјади хектари) за периодот 2020–2024. 2024 година се издвои со рекордна изгорена шума, надминувајќи ги претходните години многукратно.

Географска распространетост и најпогодени подрачја

Шумските пожари не ја поштедија ниту една област во земјата, но некои региони беа особено тешко погодени. Според историските податоци, Југоисточниот регион (Струмичко-Гевгелиско подрачје) најчесто страда од пожари, со најфреквентни и обемни опожарени површини низ годините. Исто така, Источниот регион е меѓу најпогодените – особено планинскиот масив Малешевија на границата со Бугарија. Во катастрофалниот пожар на Илинден 2021 година кај село Разловци (пехчевско/делчевско), опустошени беа околу 4.100 ха шума во Малешевскиот регион. Тие пожари се проширија во околината на Пехчево и Берово, оставајќи зад себе апокалиптични слики во еден од најживописните предели на земјата. Истата година голем пожар зафати и дел од општина Кочани, при што пламените јазици стигнаа до самиот град – беа оштетени кровови на куќи и возила во периферијата, а неколку жители побараа помош поради вдишување чад.

Во 2021 година најголемиот дел од штетата ја нанесоа токму пожарите во источниот и југоисточниот дел на земјата. Покрај споменатите Малешевски планини и Кочани, пожари имаше и во струмичко, радовишко и околните општини, заради што беше прогласена кризна состојба на 30 дена. Во некои случаи пламените фронтови се споија, зафаќајќи големи шумски масиви од мешана шума (листопадни и четинари).

Пелагонискиот регион на југозападот особено страдаше во 2024 година. Еден од најголемите пожари во историјата на Македонија избувна во подрачјето Мариово (денес во општините Прилеп и Новаци), зафаќајќи околу 11.000 ха нискостеблеста шума и пасишта. Пожарот во Мариово беснееше осум дена пред конечно да биде локализиран, барајќи огромни напори за гаснење. Истото лето 2024, во Вардарскиот регион опустошен беше масивот на планината Серта близу Неготино – пожарот таму проголта повеќе од 200 км² (20 илјади хектари) шума и ниска вегетација. Овој пожар кај Неготино беше најголемиот регистриран во 2024 и едeн од најголемите воопшто, со проценки дека ќе бидат потребни цел век за да се обнови изгубената вегетација.

Пожари имаше и во други делови од државата – напр. во Североисточниот регион (околу Свети Николе, Куманово и Кратово) и во Југозападниот регион (делови од Охридско, Кичевско и др.), но со помал интензитет. Сепак, практично ниту еден крај не остана сосем поштеден. Летото 2024 беше толку критично што Македонија побара помош преку Механизмот на ЕУ за цивилна заштита – беа испратени десет противпожарни авиони од шест европски држави кои интервенираа на различни жаришта низ земјата. За среќа, кон почетокот на септември дождовите помогнаа во конечното гаснење на преостанатите пожари.

(Напомена: Мапата подолу го прикажува распоредот на некои од најпогодените подрачја од пожари во последните години – Малешевија на исток, Мариевско на југ и планината Серта во централниот дел.)

Причини за шумските пожари

Причините за шумските пожари во Македонија се слични како насекаде во светот, но со исклучително висок удел на човечкиот фактор. Според процените, околу 90% од шумските пожари во Северна Македонија се предизвикани од човекот – било намерно или од невнимание. Во многу случаи станува збор за небрежност: запален цигаретен отпушок, несоодветно изгаснат логорски оган, искрење од неисправна машина или палење стрништа на нива кое излегува од контрола. Ова последново – палењето на земјоделски остатоци – е посебно чест проблем; иако е незаконско, некои земјоделци сè уште практикуваат да го палат стрништето по жетва со погрешно верување дека тоа ќе го подобри приносот, што всушност нема никаква корист и често предизвикува пожари што се шират во шумите.

Покрај ненамјерните, за жал присутни се и намерно подметнати пожари од економски побуди. Истражувањата откриваат постоење на таканаречена „шумска мафија“ – мрежа на локални криминални интереси што подметнува пожари за да извлече корист од дрвната маса. Мотивот е двоен: од една страна, опожареното дрво се откупува по пониска цена и се користи (на пр. за производство на пелети за огрев), а од друга страна, пожарите служат како параван за прикривање нелегална сеча. Постоечка законска дупка овозможува исеча на изгорената шума, што инаку не би била дозволена да е шумата жива – па така палежите се користат за после „легално“ да се исече многу поголема површина од првично зафатената од огнот. Ова е идентификувано како сериозен проблем од страна на екологистите и властите, кои во последниве години почнаа да преземаат мерки против ваквите организирани палења. Новото раководство на ЈП „Национални шуми“ во 2023–24 открило токму вакви случаи на криминал во шумарството – вработени лица кои во дослух со дрвопреработувачки фирми намерно палат или прикриваат нелегална сеча, за профит од и опожарено и неопожарено дрво.

Од природните фактори, шумските пожари најчесто се предизвикани од удари на гром во сушни периоди, но тие сочинуваат мал процент (само ~10%). Сепак, климатските промени ја зголемуваат веројатноста и интензитетот на пожарите. Македонија припаѓа на суб-Медитеранскиот појас кој страда од сè почести топлотни бранови, долги суви лета и промени во врнежите – услови кои создаваат поволна подлога за избувнување и брзо ширење на пожари. Во екстремно топли недели, како што беше случајот во јули 2024 (со температури до 43°C), доволна е една искра или човечка грешка за да започне катастрофален пожар. Поради тоа, надлежните институции најавуваат преземање превентивни мерки – од забрани за движење во шуми во ризични периоди, до подобра едукација на населението за превенција и рано гаснење на пожари.

За жал, слаба е и реализацијата на одговорноста за подметнувачите. Во последната деценија во земјава е донесена само една правосилна пресуда за предизвикување шумски пожар. Многу случаи остануваат неоткриени или без доволно докази, па сторителите поминуваат неказнето. Министерството за внатрешни работи во 2024 спроведе акција „Пожари“, но системските пропусти во истрагите и поклопувањето на надлежности меѓу институциите допрва треба да се надминат.

Последици и штети од пожарите

Шумските пожари предизвикуваат мулти-димензионални последици – еколошки, општествени и економски – кои се чувствуваат долгорочно.

Еколошки последици: Пожарите уништуваат огромни површини шума, што значи губење на живеалишта за дивиот свет и нарушување на екосистемите. Во периодот 2000–2021, во Македонија изгореле над 201.000 ха земја во пожари (со околу 4.811 пожари), што претставува губиток на 2,5 милиони м³ дрвна маса. Со пожарите во 2022–2024 оваа бројка драматично порасна – само 2019–2023 се изгорени над 600.000 м³ квалитетно дрво. Исчезнуваат стари шуми чии стабла не може да се надоместат со децении. Според експертите, за една изгорена шума природно да се обнови се потребни повеќе од 50 години (половина век), а за целосно враќање на биодиверзитетот можеби и повеќе. Пожарите во 2021, на пример, ги „изгореа белите дробови на земјата“ – како што образложуваат шумарските инженери – уништувајќи огромни површини дабови и борови шуми кои продуцираа кислород и обезбедуваа засолниште за флората и фауната. Дополнително, согорувањето на шумите испушта големи количини јаглероден диоксид и честички во воздухот, придонесувајќи за загадување и ефектот на стаклена градина. Ерозија на почвата е исто така сериозна закана – по пожарите, оголената земја е подложна на свлечишта и поплави бидејќи недостасува шумската покривка што ја држи почвата стабилна.

Општествени последици: Шумските пожари имаат директно и индиректно влијание врз локалното население. Во критичните ситуации, приоритет е заштитата на човечките животи и населени места – во 2021 година, на пример, беше правена евакуација и мобилизација на граѓани за одбрана на селата во Малешевијата, а во Кочани пожарникарите и мештаните заеднички спречија огнот да зафати густо населени делови. И покрај страшните размери, во последниве години немаше човечки жртви директно од огнот, но многумина беа изложени на здравствени ризици од чадот и топлотниот стрес. Лекарска помош беше укажана на жители со респираторни проблеми поради вдишаниот чад (на пр. во Кочани 2021). Општествената траума од ваквите настани исто така не е за занемарување – гледката на изгорени села, евакуацијата, стравот и неизвесноста оставаат психолошки последици врз заедниците.

Локалните економски дејности претрпуваат штети: шумите се извор на дрвна граѓа, огревно дрво, печурки, лековити билки, мед и многу други производи за руралното население. Кога ќе изгорат, овие ресурси се губат. Во пожарите често страдаат и земјоделски површини и насади во близина – како што беше случајот во Беровско, каде изгореа овоштарници во приватна сопственост на селаните. Туризмот и рекреацијата исто така трпат: изгорените шуми во националните паркови и планинските ресорти значат помалку посетители, нарушен пејзаж и губење на рекреативни вредности на подолг рок.

Економски последици: Материјалната штета од шумските пожари се мери во десетици милиони евра. Според официјалниот извештај за 2021, таа година пожарите предизвикале директна штета од околу 40 милиони евра (или 2,37 милијарди денари) на шумскиот фонд. Ова ја прави 2021 рекордна по финансиски загуби од пожари, надминувајќи ја претходно најлошата 2017 година (32 милиони € штета). Вкупната материјална штета за периодот 2000–2022 се проценува на над 170 милиони евра – сума која ги опфаќа само директните загуби на дрвна маса и трошоците за гаснење. Ако се додадат индиректните ефекти (губење на екосистемски услуги како прочистување на вода и воздух, климатска регулација, губење приходи од туризам и сл.), реалната штета би била уште поголема.

Покрај уништувањето на шумското богатство, големи се и трошоците за справување со пожарите – мобилизација на пожарникари, војска, полиција, хеликоптери, авиони, цистерни, донации на гориво и опрема итн. Во 2021 и 2024, државата мораше да потроши значителни средства и да се потпре на странска помош (противпожарни авиони од ЕУ, донации од соседите) за да ги изгаси огнените стихији. Потоа следуваат трошоците за санација: расчистување на изгорената дрвна маса, пошумување и обнова на настраданите подрачја. ЈП „Национални шуми“ проценува дека за подигање нова шума на местото на изгорената се потребни 7–8 години активна нега (вклучувајќи подготовки на теренот и неколкукратно пошумување) и околу 52.520 денари по хектар за таа намена. Тоа значи огромен финансиски и временски залог за обнова, кој честопати е потешко остварлив од самиот чин на превенција.

На крај, шумските пожари ја потсетија македонската јавност на критичната важност на превенцијата и системското планирање. Стручњаците алармираат дека е неопходно вложување во рано предупредување (камери, сензори), подобра опрема и обука на противпожарните служби (шумските пожари бараат поинаков приод од градските) и јасна координација на институциите. Само така штетните последици – еколошки, општествени и економски – од идни пожари ќе можат да се ублажат. Шумите се драгоцен ресурс за Македонија, а последните пет години посочија колку брзо тој ресурс може да биде загубен доколку не се преземат сериозни мерки за негова заштита и одржливо управување.